De Atlas van Afgehaakt Nederland, een studie die vermoedelijk vaker aangehaald dan gelezen is

In de media wordt met regelmaat verwezen naar de Atlas van afgehaakt Nederland. De auteurs, Josse de Voogd en René Cuperus, worden door media uitgenodigd om onder verwijzing naar hun atlas te verklaren waarom de Wilders-stemmers er ook niets aan kunnen doen dat ze verraden zijn door de linkse elite, of zoiets. Maar het lijkt erop alsof de mensen die De Voogd en Cuperus laten oreren over afgehaakten, nooit zelf een blik in de Atlas geworpen hebben. En dat is jammer, want als ze dat wel hadden gedaan, hadden ze wat kritische vragen aan het duo kunnen stellen. 

Misschien wel het enige goede aan de Atlas is dat de publicatie gratis te downloaden is. De manier waarop de Atlas aangekondigd wordt, klinkt alsof het een doorwrocht werk is: "Ze [de auteurs De Voogd en Cuperus] laten zien hoe, vaak gestapelde, verschillen in opleidingsniveau, inkomen en gezondheid zich vertalen in sociaal-culturele voorkeuren en politieke keuzes en hoe die over het land zijn verdeeld. Feitelijke of gevoelde maatschappelijke deprivatie kan ertoe leiden dat mensen ‘afhaken’ van het traditionele bestel. Ze hebben minder vertrouwen in de politiek, stemmen niet (meer) of kiezen voor, wat de auteurs noemen, ‘buitenstaanderspartijen’ aan de flanken."

Onder 'afgehaakten' worden door De Voogd en Cuperus nogal wat groeperingen kiezers verstaan. Zij stellen: 'Voor kiezers van PVV, SP, Forum voor Democratie, Partij voor de Dieren en 50 PLUS en voor de niet-stemmers geldt dat zij zich overwegend positioneren in de hoek waarin men weinig tevreden is met het eigen leven en waarin men vindt dat het met Nederland de verkeerde kant op gaat.' Het is best opmerkelijk om racisten, socialisten en dierenactivisten op dezelfde hoop te vegen. De parlementaire democratie afwijzen en willen dat Europa dominant blank blijft, is toch echt wel iets heel anders dan vinden dat werkenden meer te zeggen moeten hebben, of we dieren beter zouden moeten behandelen.

Omdat de beide auteurs 'afgehaakt' koste wat kost willen koppelen aan armoede en achterstelling, geven ze een aparte omschrijving van bijvoorbeeld de stemmers op de Partij voor de Dieren. Wie denkt dat stemmers op de Partij voor de Dieren hoger opgeleid zijn en  veel aan vrijwilligerswerk doen, bijvoorbeeld voor de Dierenbescherming, heeft buiten de auteurs van de Atlas gerekend. Zonder enige verwijzing naar een bron beweren De Voogd en Cuperus: "De aanhang van de PvdD correleert het sterkste met meer hoogopgeleiden en minder vrijwilligers. Ook zijn er correlaties tussen meer stemmen voor de PvdD met een aantal andere achterstandsvariabelen, vooral wat betreft inkomen en werk." Met andere woorden, de leden van de Partij voor de Dieren zijn wel academisch gevormd, maar dan de arme en werkloze variant, die niet omkijkt naar anderen of de samenleving. Hadden Cuperus en De Voogd de moeite genomen om zich te verdiepen in bronnen, dan hadden ze geweten dat de Partij voor de Dieren zo ongeveer is voortgekomen uit mensen die vrijwilligerswerk doen. 

De Voogd en Cuperus rekenen overigens de SGP expliciet niet tot de 'afgehaakten op de flanken'. Het is waar dat de SGP de oudste nog bestaande politieke partij (opgericht in 1918) is. Maar een partij die anno 2025 "strikt volgens Bijbelse normen politiek wil bedrijven", en die de bijbel zo interpreteert dat vrouwen ondergeschikt zijn aan mannen, en op grond van hetzelfde boek homoseksualiteit veroordeelt, kun je toch onmogelijk tot de 'gevestigde partijen' rekenen? Maar daar hebben De Voogd en Cuperus iets op gevonden en stellen: "De aanhang van de SGP neemt in dit schema een wat uitzonderlijke positie in en bevindt zich in een kwadrant waarin men tevreden is met het eigen leven maar tegelijk vindt dat het met Nederland de verkeerde kant op gaat." Kiezers op de PvdD zijn kennelijk niet tevreden met het eigen leven en daarom wel afgehaakt? 
De auteurs komen er later nog op terug met wat clichés over de christenfundamentalistische beweging in het parlement. De moslim-partij Denk is wel een 'buitenstaander-partij' maar de SGP niet, want, zo zeggen De Voogd en Cuperus, "ondanks de wat afwijkende positie van de SGP-kiezers kan de partij gezien worden als een ‘gevestigdenniche’. De partij bestaat al lang, werkt constructief mee met regeringen en de achterban kent zekere verworvenheden als het gaat om onderwijs en bijvoorbeeld het niet plaatsvinden van verkiezingen op zondagen. De aanhang van DENK is niet meegenomen in het SCP-onderzoek, maar gezien de vooralsnog perifere positie van de partij als het gaat om bestuur en invloed rekenen wij deze partij tot de buitenstaander-partijen." Dat de bijbel een zekere gezagsgetrouwheid aan de overheid opdraagt, betekent natuurlijk niet dat de SGP constructief meewerkt. Vraag dat maar aan regeringen die voorstellen om vrouwen zelfbeschikkingsrecht over hun eigen lichaam te geven, te kiezen voor vrijwillige euthanasie bij ondraaglijk lijden, of als een kabinet stikstofmaatregelen wil overwegen. Dan staan de mannenbroeders van het SGP met de bijbel in de hand tussen Wilders en Baudet. Dat er bekostigd christelijk onderwijs is en er geen verkiezingen op zondag gehouden worden, is ook niet per se op het conto van de SGP te schrijven. Goed om te weten dat een moslim-partij met minder extremistische standpunten volgens De Voogd en Cuperus wel een echte buitenstaander-partij is. 

Dit soort redeneringen zouden voor veel lezers al reden kunnen zijn om af te haken, of zich op z'n minst af te vragen of de auteurs zich ergens op baseren. Dat doen De Voogd en Cuperus op een indeling van Maurice de Hond, die vooral bekendheid geniet vanwege zijn veroordeling in de nasleep van de Deventer-moordzaak, en het verkondigen van dubieuze stellingen tijdens de corona-periode. Een andere bron die De Voogd en Cuperus graag aanhalen om hun Atlas de schijn van importantie en onderbouwing mee te geven, is het rapport van de staatscommissie Remkes uit 2017 over het parlementair stelsel. De Voogd en Cuperus verwijzen in hun Atlas van afgehaakt Nederland maar liefst 20 keer naar Remkes en zijn eindrapport Lage drempels, hoge dijken. Dat wekt de suggestie dat 'afgehaakt zijn' een echt ding is het rapport van de staatscommissie.

In de praktijk valt dat mee. Remkes gebruikt 'afgehaakt' twee keer, en dan slechts als kanttekening bij de constatering dat het Nederlandse kiesstelsel goed functioneert en op vertrouwen mag rekenen, maar 'de inhoudelijke representatie schiet te kort. De maatschappelijke realiteit laat zien dat de parlementaire democratie op dit moment niet voor iedereen even goed werkt en dat burgers voor wie de democratie minder goed werkt, dreigen af te haken op de politiek of al afgehaakt zijn.' Er wordt dus expliciet in genoemd dat de democratie voor sommige mensen niet goed werkt en dat zijn bijvoorbeeld de slachtoffers van het toeslagenschandaal, of de aardgaswinning. De Voogd en Cuperus koppelen het echter aan iets heel anders, namelijk aan wereldbeeld en opleiding: "De globaliserende kenniseconomie met grote transities in economische structuur en maatschappelijke waardering rondom werk, opleiding en woonplek, maken – in de woorden van de Commissie Remkes, dat de ‘democratie niet voor iedereen even goed en herkenbaar meer werkt’." De 'woorden van de Commissie Remkes', zijn echter niet door de Commissie Remkes uitgesproken. Ze komen alleen maar voor in de Atlas van afgehaakt Nederland. De koppeling tussen globaliserende kenniseconomie en niet functionerende democratie is er een van de auteurs. Iets vergelijkbaars gebeurt als De Voogd en Cuperus naar het rapport van Remkes verwijzen en zeggen: "Groepen burgers uit met name die lagere opleidings- en inkomensklassen zouden getypeerd kunnen worden als ‘boze afhakers’ en ‘kwetsbare buitenstaanders’." Maar de Atlas gaat vooral over stemgedrag, en Remkes gebruikt de term 'boze afhakers' expliciet voor groepen niet-stemmers. In het rapport van de commissie Remkes staat: "In onderzoek naar typen niet-stemmers zijn het vooral de ‘boze afhakers’ en de ‘kwetsbare buitenstaanders’ die blijk geven van gebrek aan vertrouwen in de politiek. Bij ‘boze afhakers’ is vaker sprake van politieke negativiteit, bij ‘kwetsbare buitenstaanders’ gaat het vaker om een gebrek aan interesse." 

Het is wat 'slordig' van De Voogd en Cuperus om op de mensen die wel stemmen, de kwalificaties te plakken die volgens de Commissie Remkes van toepassing zijn op mensen die dat niet doen. Waar de auteurs erg hameren op het verhaal dat er een kloof gaapt tussen hoger en lager opgeleiden en het beeld wekken dat een progressieve elite de schuldige is aan alles wat mis gaat dit land, gaan ze volledig voorbij aan de reële macht van kapitaalkrachtigen die ongeacht hun opleiding de politiek beïnvloeden, zoals ook recentelijk nog bleek bij Wijers- of beter gezegd VVD-NRC-gate.

De auteurs willen stemgedrag verklaren uit de combinatie van geografie en sociaaleconomische factoren. Als ze de enorme verkiezingswinst van het FVD bij de Provinciale Statenverkiezing van 2019 willen verklaren, zien ze eigenlijk in dat hun model niet houdbaar is. De grote overwinning van een partij die de 'afgehaakten op de flanken' zou aanspreken, klopt niet met al hun aannames. In hun eigen woorden, het patroon van FVD "bij de twee onderzochte verkiezingen vrijwel geen noemenswaardige correlaties [heeft] met de onderzochte factoren met betrekking tot achterstand." Exit Atlas zou je denken, want wat is je verklaringsmodel waard, als de feiten afhaken? 

Ook dat er door de mijnsluiting veel sprake is van arbeidsongeschiktheid in Limburg, lijkt op het eerste gezicht een plausibele verklaring. De auteurs van de Atlas stellen: "Zo was er in de Limburgse mijnen sprake van ongezond werk, gevolgd door een abrupte mijnsluiting, waarna veel werknemers in de WAO terechtkwamen, soms als verkapte werkloosheidsuitkering, maar vaak ook door uitputting en ontworteling." Zou 'ontworteling' ooit voor iemand een reden is geweest zijn om in aanmerking te komen voor een WAO-uitkering? Maar vooral: hoe zit het met de WAO-uitkeringen als gevolg van het ongezonde werk in de mijnen in relatie tot verkiezingen in 2017? De laatste mijn sloot in 1974 de poorten. Dat daar nu nog Limburgers een WAO-uitkering voor ontvangen, is niet erg aannemelijk. Het is de vraag of de correlaties die in de Atlas genoemd worden, de causaliteit hebben die de auteurs erin willen leggen. Als je naar de legenda's van de kaarten in de Atlas kijkt, is het de vraag of je 30 % van de stemmen op de anti-rechtstatelijke en racistische beweging van Wilders, kunt verklaren uit een procent of wat meer armoede of arbeidsongeschiktheid, dan het gemiddelde van Nederland.

Misschien wel het grootste bezwaar dat in te brengen is tegen de Atlas, is de hele term 'afgehaakt Nederland'. Je kunt heel goed beargumenteren dat je kiezers die vinden dat we beter met dieren om moeten gaan en kiezers die vinden dat mensen met een migratie-achtergrond hier niet thuishoren, echt niet over één kam kunt scheren. Ben je buiten je schuld afgehaakt, of is het een bewuste keus om aan te haken bij anti-rechtstatelijke en racistische bewegingen als PVV, FVD of JA21? Ook bijzonder is het om een partij die op rechtstatelijkheid ongeveer even slecht scoort, als de PVV, verder weg van de PVV te positioneren. Toch doen De Voogd en Cuperus dat: "Ook JA21 neemt een tussenpositie in. Enerzijds roert zij zich in het rechts-populistische buitenstaander-kamp. Anderzijds wil zij nadrukkelijk een ‘fatsoenlijk’ rechts alternatief bieden voor deze partijen, toont zij zich bereid tot regeringsdeelname, en beschikt lijsttrekker Eerdmans over een relatief geïnstitutionaliseerde positie via de lokale partij Leefbaar Rotterdam." Een partij die qua standpunten ergens tussen PVV en FVD inhangt, is toch niet opeens 'relatief geïnstitutionaliseerd' omdat het diverse seriële partijhoppers in de gelederen heeft?

Deze Atlas van afgehaakt Nederland is vooral interessant door wat er niet wordt besproken. De Atlas pretendeert een verklaring te geven voor het feit dat een partij als de PVV zoveel stemmen scoort onder de huidige kiezers. Dan is het vreemd dat het voornaamste thema van de PVV, de islam, slechts één keer genoemd wordt in het hele werk, en dan nog opgehangen is aan BIJ1 en Denk. "Nederlanders met een migratieachtergrond worden gemobiliseerd door DENK en BIJ1. Dat zijn voertuigen voor erkenning, waardering en emancipatie. Tegen racisme en islam-bashing." De Atlas van afgehaakt Nederland krijgt dan iets van een onderzoek naar overstromingen waarin met geen woord over water wordt gesproken. Waar Wilders' unique selling point het aanwakkeren van haat tegen moslims is, en het invoeren van asielmigratiestop een oplossing zou zijn voor zo ongeveer alle problemen, blijven De Voogd en Cuperus de stem op de racistische autocratische haatbeweging verklaren vanuit kleine percentages verschil in armoede, opleidingsniveau, werkloosheid en arbeidsongeschiktheid. Het woord asiel komt ook maar één keer voor in de hele Atlas en dan ook nog eens in een literatuurverwijzing. Het referendum over de toetreding van Oekraïne wordt ook meegenomen in de Atlas, maar daarbij wordt niet ingegaan op de Russische invloed bij het referendum via Baudet en de Kremlinbanden van Wilders. 

Het beeld wat overblijft van de Atlas is dat de stemmer op de PVV, JA21 of FVD een misleide politiek-maatschappelijk nomade is, in relatief armoedige omstandigheden, door de elite en links in de steek gelaten, in plaats van iemand met xenofoob gedachtengoed bij wie de vooroordelen over moslims op niets gebaseerd zijn en die voor wat betreft zijn ideeën over de gevolgen van globalisering, klakkeloos het anti-EU-Kremlin-narratief van types als Wilders of Baudet napraat, zonder echt te weten waar de EU voor staat. Wilders en Baudet worden populisten genoemd omdat ze claimen met een minderheid van alle stemmen, toch de stem van het volk te vertegenwoordigen. Wat maakt dat onderzoekers die zeggen dat er meer geluisterd moet worden naar de ruime minderheid van kiezers die door populisten als Wilders, Baudet, Eerdmans of Van der Plas zijn aangezet tot woede en haat? Als meer mensen, ook journalisten, de moeite zouden nemen om de Atlas een keer te lezen, zouden er meer afhaken van het sterk ideologisch gekleurde werk van De Voogd en Cuperus. 

Inge de Laat en Piet Lekkerkerk